AI có thể thay thế con người không ?

Trong những năm gần đây, các giám đốc điều hành đứng sau những công ty phát triển trí tuệ nhân tạo (AI) thế hệ mới thường nhấn mạnh rằng sản phẩm của họ sẽ thay thế hàng triệu lao động. Giám đốc điều hành Anthropic, ông Dario Amodei, từng gây chú ý vào tháng 5 khi tuyên bố AI có thể loại bỏ một nửa số việc làm văn phòng cấp thấp trong vài năm tới. Trước đó, CEO Meta Mark Zuckerberg cũng chia sẻ mong muốn AI sẽ viết một nửa số dòng code của công ty chỉ trong vòng một năm. Khảo sát của Pew cho thấy 64% người Mỹ tin rằng AI sẽ làm giảm cơ hội việc làm.

Trong bối cảnh đó, các báo cáo nghiên cứu về những ngành nghề dễ bị AI đe dọa dễ khiến nhiều người hoang mang. Một báo cáo của Microsoft công bố tháng 7 đã liệt kê những công việc có mức độ trùng lặp cao và thấp nhất với các tác vụ mà AI có thể đảm nhiệm. Điều này gây lo lắng cho nhiều người ở nhóm bị ảnh hưởng mạnh. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, nỗi lo bị thay thế không hẳn xuất phát từ khả năng thực sự của AI, mà chủ yếu phụ thuộc vào cách các nhà tuyển dụng bị cuốn theo “hào quang công nghệ” quyết định ra sao.

Darrell M. West, chuyên gia cao cấp tại Viện Brookings, cho rằng điều quan trọng là nhìn nhận sự khác biệt giữa “nhiệm vụ” và “công việc”. Ông nhấn mạnh, không nhiều nghề nghiệp sẽ biến mất hoàn toàn, nhưng chắc chắn nhiều tác vụ cụ thể sẽ được AI đảm nhận. Nghiên cứu của Microsoft cũng chỉ ra rằng việc trùng lặp cao không đồng nghĩa với khả năng mất việc hàng loạt, bởi tác động kinh doanh của công nghệ mới thường rất khó dự đoán và đôi khi đi ngược lại kỳ vọng.

Ngay cả những tên tuổi lớn trong ngành AI cũng thừa nhận sự bất định này. Sam Altman, CEO OpenAI, cho rằng rất khó để dự đoán chính xác sự tiến hóa của công nghệ hay những nghề nghiệp trong tương lai, bởi chỉ vài năm trước ít ai nghĩ sẽ có nghề “giám đốc công ty AI” hoặc “người dẫn podcast về AI”.

Một minh chứng rõ ràng cho hạn chế của AI nằm ở hai công việc được Microsoft chỉ ra là có mức trùng lặp cao nhất với các tác vụ của AI: dịch thuật và nghiên cứu lịch sử.

Nghề dịch không đơn thuần là chuyển đổi từ ngữ. Với hơn 20 quốc gia sử dụng tiếng Tây Ban Nha chính thức, mỗi nơi lại có biến thể khác nhau. Andy Benzo, tân chủ tịch Hiệp hội Dịch giả Mỹ, nhấn mạnh rằng dịch thuật liên quan mật thiết đến văn hóa, pháp lý và bối cảnh. Trong lĩnh vực y tế, dịch thuật chính xác có thể quyết định đến tính mạng người bệnh. Trong tài chính, sai sót nhỏ có thể gây hậu quả lớn về kinh tế. Benzo cho rằng dịch giả chuyên nghiệp không chỉ giỏi ngôn ngữ mà còn am hiểu chuyên môn, điều mà các công cụ AI chỉ có thể “dự đoán gần đúng” chứ không chịu trách nhiệm khi sai.

Ngôn ngữ cũng liên tục biến đổi. Trong khi AI dựa vào dữ liệu quá khứ, con người có khả năng thích ứng với sự thay đổi hàng ngày. Những từ mới như “skibidi” hay “broligarchy” vừa được thêm vào từ điển Cambridge là minh chứng rõ ràng. Theo Benzo, chỉ con người mới đủ khả năng cảm nhận và xử lý tinh tế sự biến đổi của ngôn ngữ.

Tương tự, công việc của các nhà sử học cũng phức tạp hơn nhiều so với việc tóm tắt sự kiện. Sarah Weicksel, Giám đốc Hiệp hội Lịch sử Mỹ, nghiên cứu về quần áo thời Nội chiến Hoa Kỳ. Công việc của bà đòi hỏi tiếp xúc trực tiếp với tư liệu, hiện vật và đặt ra những câu hỏi mới để tìm ra cách hiểu khác về quá khứ. AI có thể cung cấp một bản tóm tắt lịch sử, nhưng không thể thay thế khả năng sáng tạo, tư duy phản biện và phán đoán mà một nhà sử học mang lại.

Thực tế, AI đang phát huy hiệu quả trong một số lĩnh vực cụ thể. Các mô hình ngôn ngữ lớn đã chứng minh khả năng viết code, hỗ trợ dịch vụ khách hàng hoặc xử lý những yêu cầu đơn giản, trong khi con người tập trung vào những vấn đề phức tạp hơn. Nghiên cứu từ Đại học Stanford cho thấy AI có thể khiến lao động trẻ ở những ngành dễ tự động hóa mất việc, nhưng đồng thời lại giúp gia tăng việc làm ở những vị trí mà AI hỗ trợ chứ không thay thế.

Tác động của AI đến việc làm cuối cùng phụ thuộc vào cách các nhà lãnh đạo doanh nghiệp lựa chọn. Klarna từng tuyên bố AI có thể thay thế 700 nhân viên chăm sóc khách hàng nhưng sau đó phải tuyển dụng lại do kết quả không như kỳ vọng. Một nghiên cứu tại MIT cũng chỉ ra rằng 95% dự án thử nghiệm AI trong doanh nghiệp không mang lại lợi nhuận, bởi công cụ AI không thể “học hỏi và phát triển” như con người.

Theo West, sự lạc quan thái quá có thể khiến lãnh đạo doanh nghiệp sa thải quá nhiều nhân viên, để rồi nhận ra rằng yếu tố phán đoán và sáng tạo của con người là không thể thiếu. Điều cốt lõi ở đây là yếu tố con người – từ văn hóa, sự nhạy bén đến khả năng sáng tạo – sẽ quyết định ranh giới mà AI không thể vượt qua, ngay cả khi nó có thể thực hiện nhiều nhiệm vụ giống con người trên giấy tờ.